Taasisi Thabiti vs. Rasilimali Asili: Siri ya Utajiri wa Mataifa

[Rorscharch]

Tuzo ya Fagus Rick’s Bank ya Sayansi ya Uchumi kwa heshima ya Alfred Nobel, ambayo mara nyingi huchukuliwa kuwa Tuzo ya Nobel ya Uchumi, hutolewa kila mwaka kwa wachumi waliotoa mchango mkubwa katika sayansi ya kijamii. Tuzo hii ni ya pekee kwani haikuwa miongoni mwa tuzo asili zilizoanzishwa na Alfred Nobel. Badala yake, ilianzishwa na Benki Kuu ya Uswidi, ambayo pia hufadhili zawadi yake kando na zile zinazotolewa na Mfuko wa Nobel.

Mwaka huu, tuzo hii imeenda kwa wachumi watatu mashuhuri—Daron Acemoglu, Simon Johnson, na James Robinson—kwa mchango wao mkubwa katika kuelezea sababu za kwanini baadhi ya mataifa ni tajiri huku mengine yakiwa maskini. Utafiti wao umechunguza tofauti kubwa kati ya mataifa tajiri na maskini, ambapo mataifa 20 tajiri zaidi duniani yana utajiri mara 30 zaidi ya mataifa maskini zaidi, tofauti ambayo bado haijaweza kufutwa licha ya dunia kupata utajiri kwa ujumla.

Sababu za Mafanikio ya Kiuchumi​

Kwa muda mrefu, sababu za kwanini baadhi ya mataifa ni tajiri huku mengine yakibaki maskini zimekuwa zikijadiliwa. Je, ni rasilimali asili? Je, ni jiografia? Au ni idadi ya watu? Utafiti wa Acemoglu, Johnson, na Robinson umependekeza kwamba tofauti hii inatokana zaidi na uwepo wa taasisi thabiti na za kuaminika.

Kwa mfano, taasisi thabiti hutoa mazingira ambako watu na wawekezaji wanaweza kujihusisha na shughuli za kiuchumi kwa uhakika wa kulipwa kulingana na juhudi zao. Taasisi hizi hutoa ulinzi wa mali, mfumo wa sheria wa kuaminika, na mifumo ya wazi ya utoaji wa leseni na vibali, ambavyo vyote vinakuza uwekezaji wa muda mrefu.

Kwa upande mwingine, mataifa maskini mara nyingi yana taasisi zisizo thabiti au zenye ufisadi. Hali hii huwafanya watu kukosa motisha ya kuwekeza muda na rasilimali katika shughuli zinazohitaji ujuzi wa hali ya juu au uwekezaji wa muda mrefu.

Athari za Ukoloni kwa Maendeleo ya Taasisi​

Watafiti hawa walitumia historia kama msingi wa kuelezea kwanini baadhi ya mataifa yana taasisi thabiti zaidi kuliko mengine. Waligundua kuwa athari za ukoloni ni kubwa. Mataifa yaliyokuwa tajiri kabla ya ukoloni mara nyingi yaliacha urithi wa taasisi kandamizi baada ya ukoloni, ilhali mataifa yaliyokuwa maskini kabla ya ukoloni mara nyingi yalirithi taasisi za kuimarisha maendeleo.

Kwa mfano, katika mataifa yaliyokuwa na utajiri mkubwa wa rasilimali, wakoloni walijikita zaidi katika kuanzisha mifumo ya kandamizi ili kutawala na kuchukua rasilimali. Hii iliwafanya kuwa na mifumo ya kiutawala iliyojaa ufisadi na ukandamizaji hata baada ya kupata uhuru.

Kwa upande mwingine, mataifa kama Marekani, Kanada, na Australia, yaliyokuwa na idadi ndogo ya watu wenyeji, yaliwarithisha wakazi wake taasisi za kusaidia maendeleo kwa sababu wakoloni walihitaji kuhamasisha watu kutoka Ulaya kuhamia maeneo hayo. Taasisi hizo zilitengeneza mifumo ya haki ya umiliki, ulinzi wa mali, na uhuru wa kisiasa—hali ambayo iliendelea hata baada ya mataifa hayo kupata uhuru.

Mfano Hai: Miji Miwili ya Nogales​

Mfano dhahiri wa tofauti za kiuchumi zinazotokana na taasisi ni Nogales, jiji lililogawanyika kati ya Nogales, Arizona (Marekani) na Nogales, Sonora (Mexico). Huku sehemu ya Nogales, Arizona, ikiwa na maisha bora, taasisi za kuaminika, na uchumi imara, Nogales, Sonora, inakumbwa na changamoto za ufisadi, ukosefu wa usalama, na umasikini.

Cha kushangaza ni kwamba miji hii miwili inashiriki jiografia moja, utamaduni mmoja, na hali ya hewa moja, lakini tofauti za kiuchumi zinatokana na taasisi tofauti. Sehemu ya Marekani ina mfumo wa uwazi wa sheria na taasisi za kiuchumi zinazowezesha maendeleo, wakati sehemu ya Mexico imeathiriwa na udhaifu wa taasisi unaozuia maendeleo.

Mafunzo kwa Tanzania​

Kwa mtazamo wa Tanzania, utafiti huu unatoa mafunzo muhimu kuhusu umuhimu wa kujenga taasisi thabiti, zisizo na ufisadi, na zinazotoa fursa sawa kwa wote. Serikali inaweza kufanikisha hili kwa kuimarisha mifumo ya haki, kuongeza uwazi katika utoaji wa huduma, na kuhimiza uwekezaji wa muda mrefu.

Mfano halisi unaweza kuwa katika sekta ya kilimo. Endapo wakulima wadogo watawezeshwa kwa kupewa haki za umiliki wa ardhi, mikopo nafuu, na soko la uhakika, sekta hii inaweza kubadilika na kuwa nguzo muhimu ya uchumi. Aidha, kuimarisha mifumo ya elimu na mafunzo ya ufundi kunaweza kuwapa vijana ujuzi wa kushindana katika soko la ajira la kimataifa.

Hitimisho​

Taasisi thabiti ni nguzo ya maendeleo ya kiuchumi. Utafiti wa washindi wa Tuzo ya Nobel ya Uchumi 2024 unasisitiza kuwa mataifa yanayoimarisha mifumo yao ya kiuchumi na kijamii yana nafasi kubwa ya kufanikiwa. Ni jukumu la kila Mtanzania kuhakikisha kuwa tunajenga mifumo inayowezesha kila mmoja kuchangia maendeleo ya taifa kwa ufanisi.